روسیه و معادلات نفتی- هسته‌ای ترکیه، محمدعلی دستمالی

قدرت‌نمایی روس‌ها در میدان حساس سوریه و تلاش آنها برای حفظ نظام بعثی دمشق، یکی از جوانب و ابعاد جدید رقابت روسیه در برابر بلوک آمریکا، اروپا و ناتو است. در این رقابت بزرگ، روسیه ترجیح می‌دهد نه از راه زمینی، بلکه به شیوه هوایی به مواضع گروه تروریستی – تکفیری داعش در سوریه حمله‌ور شود. روسیه نه‌تنها در لاذقیه و طرطوس به طور آشکار قدرت خود را به نمایش گذاشته بلکه با فروش تانک‌ها و بالگردهای خود به ارتش سوریه، نشان می‌دهد که به دنبال آن است با یک تیر چندین نشان بزند. آخرین چشمه از هنرنمایی‌های پوتین در این بازی بزرگ، پرتاب 26 فروند موشک از ناوشکن‌های نیروی دریایی روسیه مستقر در دریای خزر، به سوی مواضع داعش در سوریه بود. مخالفین سوری و رسانه‌های ترکیه اعلام کرده‌اند که بر اثر پرتاب این موشک‌ها، بیش از 30 غیرنظامی جان خود را از دست داده‌اند اما روس‌ها معتقدند که چنین نیست و فقط مواضع داعش را زده‌اند. به موازات اینها، تجاوز هواپیماهای روسی به حریم هوایی ترکیه نیز واکنش تند آنکارا و فراخواندن سفیر روسیه به وزارت امور خارجه ترکیه را به دنبال آورد.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه و بنیانگذار حزب عدالت و توسعه (AKP) در یک موضع تهدیدگرانه اعلام کرد که اگر روس‌ها بر مواضع سیاسی کنونی خود پافشاری کنند، آنکارا ترجیح خواهد داد گاز طبیعی مورد نیاز خود را از فروشنده‌ای غیر از روسیه بخرد. طبیعتا، نخستین گزینه‌های ترکیه برای خرید گاز، ایران و آذربایجان خواهند بود. اما اردوغان، از نکته حساس و حیاتی دیگری نیز سخن به میان آورد که همانا بحث انرژی هسته‌ای و قرارداد آنکارا – مسکو برای تاسیس نخستین نیروگاه هسته‌ای در منطقه آک-کویوی استان ملاتیا به دست دانشمندان و مهندسین روسی بود. اردوغان آشکارا اعلام کرد که در این مسیر می‌تواند از کمک دیگران بهره بگیرد. اگر چنین تغییری در برنامه‌های هسته‌ای ترکیه به وجود بیاید، روسیه 20 میلیارد دلار ضرر می‌کند و از دست دادن چنین درآمد بزرگی برای اقتصاد بحرانی روسیه، یک مصیبت بزرگ خواهد بود. البته قرار و مدار روسیه و ترکیه صرفا در حد تاسیس نیروگاه نیست و این کشور متعهد شده که هر سال، 30 دانشجوی ترکیه‌ای را در مسکو و در نیروگاه‌های هسته‌ای خود در سطح تکنسین و مهندس، آموزش دهد. ترکیه قرارداد نیروگاه دوم خود را با ژاپنی‌ها امضا کرده و تا سال 2023 ساخت نیروگاه سوم را نیز آغاز می‌کند و شاید برای ساخت آن باز هم با ژاپنی‌ها یا چینی‌ها وارد عمل شود و یا اینکه اگر روابط ترکیه و اتحادیه اروپا وارد فاز بهتری شود، بعید نیست که ساخت نیروگاه سوم به فرانسه سپرده شود. اگر چنین جایگزین‌هایی از سوی ترکیه به عنوان طرف قرارداد، بر روسیه ترجیح داده شوند، روابط سیاسی و اقتصادی مسکو و آنکارا تا حد زیادی تضعیف خواهد شد. 

از دیگر سو ترکیه هر سال به 50 میلیارد متر مکعب گاز نیاز دارد و از این میزان، 28 تا 30 میلیارد مترمکعب آن را از روسیه می‌خرد. خط انتقال گاز موسوم به «جریان آبی» (Mavi Akım) از روسیه به اوکراین رفته و پس از عبور از تراکیا و دریای سیاه، از مسیر سامسون وارد خاک ترکیه می‌شود و این خط انتقال، یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین خطوط انتقال انرژی به ترکیه است. اگر ترکیه بخواهد همه گاز خود را از آذربایجان بخرد، باید تا سال 2018 صبر کند. چرا که خط لوله موسوم به TANAP هنوز کامل نشده است و ظرفیت آن نیز در حد 16 میلیارد متر مکعب خواهد بود و برای افزایش ظرفیت انتقال، نیاز به ایجاد تغییرات زیرساختی وجود دارد و هنوز مشخص نیست که آیا ترکیه می‌تواند در یک مقیاس جدی و وسیع، گاز مورد نیاز خود را از اقلیم کردستان عراق تامین کند یا خیر.

به طور خلاصه می‌توان گفت معادلات حوزه اقتصاد انرژی و رقابت سیاسی در سوریه، بر روابط ترکیه و روسیه، اثر مستقیم می‌گذارد و واقعیت عینی و آشکار در این پرونده پیچیده و پرمعما این است که حل اختلافات روسیه و ترکیه، ارتباط دقیقی با آینده سوریه، توافق یا تنش بین روسیه با جبهه ناتو و آمریکا، رقابت ایران و ترکیه و موارد دیگر دارد و آنکارا و مسکو نمی‌توانند در خصوص این مساله به سرعت تصمیم گیری کنند.